Havørn - frå Norge til Spania

Frå 2010 til og med 2012 var eg så heldig å få bli med min gode kompis Alv Ottar Folkestad på feltarbeid på havørn. Den gongen var det eit overføringsprosjekt til Skottland. Dei ville gjeninnføre havørna etter at dei siste vart utrydda der på starten av 1900-talet. Difor vart ungar frå norskekysten sendt til Skottland. Der skulle dei vere med på å bygge opp ein levedyktig og sjølvrekruterande bestand. Det har vore fleire runder med overføring av norske havørnungar dit. Den siste var frå 2007-2012; der eg var med dei siste tre sesongane. Dette var svært lærerikt, og eg sit igjen med mange gode minner frå desse åra. 

Her er eitt bilde av ein havørnunge som vart ringmerkt sommaren 2021. I og med at det var fugleinfluensa i omløp denne sesongen, vart det ikkje besøkt reir med enkeltungar, for å minske sjansen for at vi skulle bli smitta, men også for at vi kunne vere med på å spreie smitte. Vi gikk målretta på reir med to eller tre ungar, i og med at det må vere fleire ungar på reiret om vi skal kunne ta med ein. 

Skotsk suksess - men ikkje utan problem...  
Denne gjeninnføringa av havørn i Skottland har vore ei suksesshistorie, og dei har no ein levedyktig bestand på ca. 150-200 par. Dessverre så er det forsatt ein del konflikter både ovanfor landbruksnæringa og godseigarane, der gamle haldningar fortsatt heng igjen. Men heldigvis er det ikkje alle som er like fiendtlege; det er nemleg fleire stadar dei har etablert opplevingsturisme rundt ørnene, der folk kan få sett og oppleve den majestetiske havørna på nært hald. 

Norske havørner til Spania
No nesten 10 år etter, vart det igjen ei muligheit til å jobbe med havørn. Denne gongen var det Spania som stod for tur. Dei utrydda sine havørner på slutten av 1800-talet, og no vil dei gjere ein innsats for å tilbakeføre arten i spansk natur. Dette er jo ein art som naturleg høyrer heime i spansk fauna, så det å kome med ei hjelpande hand og då rette opp feil som vi menneske har gjort i tidligare tider, synst eg gir meining. I Norge er jo havørna ei suksesshistorie. Frå å være meir eller mindre utrydda i store delar av landet på slutten av 1960-talet, etter systematisk etterstrebing i godt over eitt århundre, har ho no etter at ho vart freda i 1968, tatt seg godt opp, og i store delar av landet er bestanden no meir eller mindre metta. Pr. dags dato reknar ein med at det er ein stad rundt 4000 par her til lands. Dette er ca. 40% av den europeiske bestanden. Og i og med at ein såpass stor andel av den europeiske bestanden hekkar i Norge, er dette ein såkalla ansvarsart. Vi er altså her i Norge pålagt eit spesielt internasjonalt ansvar for arten. Vi i Norge står i så måte i ein unik posisjon til å kunne hjelpe til med å gjeninnføre havørna til dei områda vi menneske har utydda ho.

Dette gjenninnføringsprosjektet til Spania var eit toårig (2021-2022) prosjekt som Norsk Institutt for Naturforskning i samarbeid med ei spansk rovfuglgruppe stod for. Alv Ottar Folkestad og eg stod for innsamling av ungar her på nordvestlandskysten. I fjor var målet å få sendt sørover ti ungar. Dessverre så gjorde ein dårleg hekkesesong, med få ungar, sitt til at vi kun fikk sendt avgårde ni ørneungar. I år var kvota på heile 21 ungar, noko som ville gi ein total på 30 ungar på to år. Vi skulle samle inn det vi greidde her frå nordvestlandskysten, og med ei muligheit til å supplere med ungar frå Trøndelag. Det viste seg at årets hekkesesong vart svært dårleg. Ja, ungeproduksjonen i år var ein av dei lavaste, om ikkje den lavaste, som er registrert sidan overvakingsprosjektet «prosjekt havørn» starta opp i 1975. Dette har nok utan tvil ein samanheng med fugleinfluensa-smitten som har gått blant fuglane. Vi fekk totalt kun samla inn elleve ungar. I tillegg til desse vart det sendt avgårde sju ungar frå Trøndelag. Totalt vart det altså sendt avgårde 18 ungar til Spania i 2022. Totalt blir dette då 27 ungar på to år.

Her er to ungar på reiret i toppen av ei ca. 20 meter høg furu. Slike reir er ofte mangeårige. Mange havørnreir kan også bli brukt i generasjon etter generasjon. 

Friske ungar

I og med at det var fugleinfluensa i omløp i år, som eg såvidt nemnte over, måtte vi vere svært påpasselige med hygienen ved reirbesøk og ved handtering av fuglane. Etter at ungane var tatt inn, haldt vi dei også adskilte frå kvarade, for å minske sjansen for at fleire vart sjuke om nokon av dei var smitta. Før avreise til Spania vart dei òg testa for fugleinfluensa. Alle fuglane som vart innsamla viste negative prøver. Det var altså ingen av ungane som vi var borti som var sjuke. 

Her er ein unge som fort kan ha vore eit offer for fugleinfluensa. Ein av foreldra sat på reiret då vi ankom lokaliteten. Dessverre så viste det seg at ungen, som du ser på bilder under, var daud. 

For å minske sjansen for at ungane skulle smitte kvarandre, om det var sjukdom blant fuglane, vart dei spreidd godt, med stor avstand til kvarandre. Under ser du ei av innhegningane ungane sat i dei siste dagane før avreise. 

Mange lange dagar
I og med at ungeproduksjonen var meget laber både hekkesesongen 2021 og 2022, måtte det ein stor feltinnsats til for å prøve å finne tilstrekkeleg med ungar til å fylle opp dei kvotene som hadde blitt satt. I fjor vart det nok gjerne trakka ein god del meir i felt enn det vart denne sesongen. Det vart då også merkt fleire ungar der det kun var ein unge i reiret. I år vart det kun prioritert å lokalisere reir med to eller tre ungar. Vi kan berre samle inn havørnungar frå reir med fleire enn ein unge. Vi skal jo ikkje sabotere hekkinga for ørnene. Er det to ungar i reiret kan vi ta ein, og er det tre ungar kan vi ta to. Denne hekkesesongen var det som som allereie nemnt fugleinfluensa i omløp; dette gjorde også sitt til at vi ikkje unødig besøkte reir. Fleire stadar i landet, inkl. i vårt område, har det blitt påvist smitte på havørn. Vi såg heldigvis lite til dette, men andre stadar har det vore ein del dødlegheit som nok er knytta til dette høgpatogene viruset. 

Her er nokre bilde frå innsamlinga. Mange av ørnereira ligg luftig til, og klatreutstyr i ei eller anna form, er då ei nødvendigheit. 

Dei siste par hekkesesongane har det ofte vore slik, enten var reira tomme, eller når det først var liv der, kun ein unge. For at vi skal kunne ta inn ein unge må det som tidligare nemt vere minst to ungar i reiret. Det var altså ved desse tilfella berre å forflytte seg til neste lokalitet, og håpe på eit betre resultat der... 

Her er tre reir som vart besøkt under årets ungeinnsamling. I desse var det både to og tre ungar. Ja, trass i ein svært dårleg hekkesesong kom vi faktisk over eitt kull på tre ungar. Slike trearkull er svært sjeldan. 

Charterfly til Spania
Etter at vi hadde fått samla inn det antallet ungar som var mulig, vart dei i slutten av juni flogne direkte frå Vigra med chartra fly til Asturias- og Cantabria-provinsen på nordkysten av Spania. Der dei så vart haldt i ei innhegning til dei var godt flygedyktige og så satt fri. Den første vinteren vert dei så mata for å auke sjansane for at dei kjem seg gjennom denne første kritiske perioden. Det er ikkje berre, berre å møte verda som ein uerfaren ørneunge. Frå naturen si side så blir dei jo i fleire månadar utover hausten mata av foreldra, enten direkte eller indirekte, før dei etter kvart må greie seg sjølve. Det er i denne første fasen som sjølvstendig at dødelegheita naturleg nok er størst. 

Bli med på reirbesøk
I videoen under kan du vere med å besøke eit reir med to ungar. Den eine av desse er no i Spania og forhåpentligvis kan han på sikt vere med på å bygge opp ein sunn og sterk spansk bestand. Havørnene legg reira sine både på berghyller og i tre; der tre er favoritten. I tilfeller der det er mangel på bergveggar og tre, kan dei legge reiret på bakken. Dette reiret låg definitivt ikkje på bakkenivå, men i ei høgstamma osp med meir eller mindre utan greiner dei ti første meterane. Slike tre er ei utfording å kome seg opp i, men om motivasjonen er sterk nok, så er det jo mykje som går. Ungen som ikkje vart teken med vart ringmerkt. Han vil i framtida kunne vere med på å gi verdifulle data om havørnene. Desse ungane var då eg entra reiret ca. 6-7 veker gamle. Mykje eldre enn det skal dei ikkje vere. Då er det nemleg ei fare for at dei kan finne på å hoppe av reiret, og då skade seg eller slå seg i hel. Når ungane er frå 10 til 12 veker gamle blir dei flygedyktige. Dette varier sjølvsagt med næringstilgongen, men også med kjønn; der hannane blir flygedyktige før hofuglane. 

 

15 år med grønlandsmåsar

No er det ganske nøyaktig 15 år sidan eg endeleg drista meg ut for å sjå på måsar for første gong. Den 3. februar i 2007 tok eg nemleg endeleg turen ut for å prøve å få sett mine første kvitmåsar, altså dei arktiske artane polarmåse og grønlandsmåse. Dagen i forvegen hadde nemleg min gode kompis Ståle Sætre vore her på Sandsøya og sett både grønlandsmåse og polarmåse. Kunne kanskje eg også få auge på desse? Eg hadde lenge tenkt at eg nok burde kike litt på måsane eg også, men dette med måsar virka fullstendig uoverkomelig. For kor skulle ein starte... Den enorme variasjonen innanfor kvar enkelt av måseartane, og då særleg stormåsane som vi hadde mange av her (gråmåse, svartbak, sildemåse, grønlandsmåse, polarmåse mfl.), kan jo mildt sagt ta pusten frå alle og einkvar. For å gjere ei lang historie kort; eg tok turen ut denne grå februardagen i 2007, og ikkje meir ein 10 minutt etter at eg hadde komt meg nord på Sandshamn, såg eg min første grønlandsmåse. Eg fekk også sett min første polarmåse denne dagen. Gjett om eg blei bitt av måsebasillen! No 15 år og mange tusen timar med måseskoding seinare, så er eg fortsatt like oppslukt av måsar. Det gir meg noko ekstra å kunne sjå og studere desse fuglane. Og stadig dukkar det opp noko nytt! 

Nettopp arten grønlandsmåse ligg mitt hjerte veldig nært. Eg vil nok påstå at hadde det ikkje vore for at eg fekk sett denne "kvite engelen" frå det høge arktis den februardagen tilbake i 2007, så kan det hende at måsar fortsatt hadde vore eit fullstendig ukjent felt for meg. Heldigvis vart det ikkje slik! 

Når vi snakkar om grønlandsmåsar så kjem ein ikkje vekk frå vinteren 2011-2012. Då var det nemlig ein stor invasjon av grønlandsmåsar her langs Norskekysten. For min eigen del så tilbrakte eg så mange timar eg kunne ved fiskemottaket her på Sandsøya, for å få med meg flest mogleg av arten. Den beste dagen hadde eg minimum 19 individ inne på Sandshamn. Andre stadar her langs kysten, vart det sett endå fleire fuglar samtidig. På Moldestad i Selje kommune vart det sett ca. 50 grønlandsmåsar på ein gong; og då fuglane starta å flokke seg tidleg på våren, før dei trekte vestover igjen mot Grønland, vart det sett ca. 100 individ i ei flokk på Giske utanfor Ålesund. Etter dette storåret har det vore litt opp og ned med antall overvintrande grønlandsmåsar her langs kysten...

Eit godt grønlandsmåseår

Fjoråret sesong (f.o.m. sep 2020 t.o.m. april 2021) var i så måte den beste grønlandsmåse-sesongen på fleire år. Totalt såg eg hausten 2020 og vinteren 2020-2021 nok ein stad rundt 40 forskjellige grønlandsmåsar. Noko eg aldri før hadde opplevd var det store antallet årsungar av grønlandsmåse som dukka opp allereie i oktober, november og desember. Før utgongen av desember hadde eg allereie sett 10 grønlandsmåsar; som sagt dei fleste årsungar, men det vart også sett fuglar som både var eitt og to år gamle. 

Grønlandsmåse er ein art som vi nærmast oss finn hekkande på Grønland (ua. glaucoides), samt i nordaust-arktisk Kanada (ua. kumlieni). Denne arten er ein regelmessig vintergjest her langs kysten, i varierande antall. Dei viktigaste faktorane som spelar inn på antall fuglar som dukkar opp her langs kysten er nok ungeproduksjonen til grønlandsmåsane, altså kor mange ungfuglar som er fødde sommaren før, men også kor nærinssituasjonen og ikkje minst vêrsituasjonen er lenger vest i overvintringområdet deira. Klaffar alt, altså med ein god ungeproduksjon og lite mat å finne lenger vest, i kombinasjon med mykje vestlige vindar, så kan ein få ein invasjon lik den vi hadde vinteren 2011-2012. Grønlandsmåsane som dukkar opp her langs kysten er i all hovudsak fuglar av den grønlandske underarten glaucoides; den lyse underarten utan mørke pigment i handsvingfjørene. Stundom kjem det også fuglar med mørke vingeteikningar innom; av underarten kumlieni. Dette er då fuglar som stammar frå den endå meir vestlige populasjonen som hekkar i nordaust-arktisk Kanada. Denne underarten er det ikkje alt for mange titals funn av her til lands. 

Rekordantall ringmerkte grønlandsmåsar

Med dette innsiget av grønlandsmåsar til kysten, gjorde det også mulig å få ringmerkt fleire individ av arten. Totalt fekk eg i løpet av månadane januar og februar 2021 fanga inn og ringmerkt ikkje mindre ein 6 grønlandsmåsar her i nærområdet. Dette var fordelt på 5 2K-fuglar og 1 3K-fugl. I Norge hadde det før 2021 blitt fargeringmerkt totalt 31 grønlandsmåsar. Med mine måsar, samt ein fugl frå Bergen og ein frå Oslofjorden, vart då totalen på fargeringmerkte grønlandsmåsar i Norge etter 2020-2021 vinteren på 39 fuglar. Og aldri før hadde det blitt ringmerkt 6 grønlandmåsar i Norge i eit område slik som eg lukkast med i fjor. Måtte dette fortsette i åra som kjem!

Her er ein liten gjennomgong av nokre av dei 6 grønlandsmåsane som eg lukkast med å få fargeringmerkt vinteren 2020-2021. 

«JNM35»

Den første grønlandsmåsen eg lukkast med å få fargeringmerkt i 2021 var denne 2K-fuglen. Den vart innfanga i Holmefjorden like ved Fosnavåg i Herøy kommune 2. januar. 

Grønlandsmåse 2K (juvenil/1. vinter) (JNM35), Holmefjorden, Herøy kommune 2. januar 2021

Grønlandsmåse 2K (juvenil/1. vinter) (JNM35), Holmefjorden, Herøy kommune 2. januar 2021

Grønlandsmåse 2K (juvenil/1. vinter) (JNM35), Holmefjorden, Herøy kommune 2. januar 2021

19. april vart han så sett igjen på Hareid ca. 21 km unna. Den hadde då fullstendig endra utsjånad. Pga. solbleiking og fysisk slitasje på fjører, myting av fjør og utfarging av nebb, var det ikkje lett å kjenne igjen fuglen eg då ikkje hadde sett på tre og ein halv månad. 

Grønlandsmåse 2K (1. vinter) (JNM35), Hareid 19. april 2021

Grønlandsmåse 2K (1. vinter) (JNM35), Hareid 19. april 2021

Grønlandsmåse 2K (1. vinter) (JNM35), Hareid 19. april 2021

«J401C»

Den 14. januar lukkast det å fange inn endå ein fugl i Holmefjorden. Dette var ein 2K-fugl som hadde vore i området sidan 1. desember 2020. Denne dagen kom han endeleg nær nok båten til at han kunne bli innfanga. 

Grønlandsmåse 2K (juvenil/1.vinter) (J401C), Holmefjorden, Herøy kommune 8. januar 2021
Her avbilda 6 dagar før merking.

Grønlandsmåse 2K (juvenil/1.vinter) (J401C), Holmefjorden, Herøy kommune 8. januar 2021
Her avbilda 6 dagar før merking.

Grønlandsmåse 2K (juvenil/1.vinter) (J401C), Holmefjorden, Herøy kommune 14. januar 2021

 Etter merking haldt fuglen seg i ytre Herøy. Den 19. januar såg eg den nemlig igjen, ikkje langt frå der eg merkte han 5 dagar før. 

Grønlandsmåse 2K (juvenil/1.vinter) (J401C), Breidsundet, Herøy kommune 19. januar 2021

Nokre dagar seinare, den 23. januar, vart han så sett på Vigra. Etter det igjen dukka han så opp ved fiskemottaket Fjordlaks i Steinvågsundet i Ålesund. Der vart han sett ved fleire tilfelle i perioda 28. februar t.o.m. 8. mars. 

Så i slutten av mars gjekk eg tilfeldigvis gjennom bilde på rapporteringssystemet artsobservasjonar på internet. Der såg eg med ein gong at grønlandsmåsen som var avbilda i Henningsvær 26. mars virka veldig kjent. Etter å ha studert bildet litt nærmare såg eg ganske raskt at fuglen hadde ein fargering på høgre bein; og ellers draktteikningar og korppsform(jizz) som var identiske med «J401C». Ja, det var altså «J401C» som hadde dratt til Lofoten(!) og var avbilda der.

Grønlandsmåse 2K (juvenil/1.vinter) (J401C), Henningsvær 26. mars 2021
Foto: John Stenersen.

Avstenden frå merkestad til funnstad er på 758km. 

Men historia til «J401C» enda ikkje der. No, den den 11. januar 2022, var han tilbake ved Fjordlaks i Ålesund. Samanliknar ein fuglen her med bilda eg tok av han forrige vinter, så får ein godt illustrert forskjellen mellom første og andre drakt; både når det gjeld fjørteikningar men også form og kvalitet på fjører. Ein ser også at nebbteikninga/nebbfargen har endra seg, og at irisen har lysna betrakteleg.

Grønlandsmåse 3K (2. vinter) (J401C), Fjordlaks, Ålesund 11. januar 2022

Grønlandsmåse 3K (2. vinter) (J401C), Fjordlaks, Ålesund 11. januar 2022

«J404C»

Grønlandsmåsen «J404C» var den siste grønlandsmåsen det lukkast å fange inn sist vinter; også det i Holmefjorden i Herøy kommune. Denne 2K-fuglen vart innfanga og ringmerkt 16. februar 2021. 

Grønlandsmåse 2K (1. vinter) (J404C), Holmefjorden, Herøy kommune 16. februar 2021

Grønlandsmåse 2K (1. vinter) (J404C), Holmefjorden, Herøy kommune 16. februar 2021

Eitt par månadar etter merking vart han i april 2021 sett ved to anledningar på Hareid. Og no i seinhaustes var han igjen tilbake på Hareid. Der har han no haldt seg litt til og frå, og vart sist sett der for berre fire dagar sidan. Den 8. januar lukkast eg også å finne han frå båt, og dermed få dokumentert han skikkelg. Det er nemleg veldig verdifullt å få dokumentert desse fuglane med kjent alder på ein god måte. Forhåpentlegvis kan desse ringmerkte fuglane dukke opp også i åra som kjem, slik at vi kan få sett korleis og kor raskt dei blir utfarga. 

Grønlandsmåse 3K (2. vinter) (J404C), Hareid 8. januar 2022

Grønlandsmåse 3K (2. vinter) (J404C), Hareid 8. januar 2022

Grønlandsmåse 3K (2. vinter) (J404C), Hareid 8. januar 2022

Grønlandsmåse 3K (2. vinter) (J404C), Hareid 8. januar 2022

«JNM37»

Denne fuglen vart innfanga og ringmerkt vest i Flåværleia sørvest av Skorpa i Herøy kommune 20. januar 2021. Dette var den einaste 3K/2. vinter-fuglen det lukkast å fange inn sist vinter. Dei andre var som sagt 2K-fuglar i sin første vinter. 

Grønlandsmåse 3K (2. vinter), Flåværleia vest, Herøy kommune 20. januar 2021

Grønlandsmåse 3K (2. vinter), Flåværleia vest, Herøy kommune 20. januar 2021

Grønlandsmåse 3K (2. vinter), Flåværleia vest, Herøy kommune 20. januar 2021

Grønlandsmåse 3K (2. vinter), Flåværleia vest, Herøy kommune 20. januar 2021

Fleire tilbakevendande

Totalt har eg sett igjen 3 av dei 6 (50%) grønlandsmåsane som eg merkte sist vinter. Dette er jo ein enorm gjenfunnsprosent i forhold til 1 av 33 (3%) som hadde blitt sett igjen av dei andre som vart merkte i Norge i åra 2004-2021. Når det gjeld fleire av desse fuglane eg merke vinteren 2020-2021, er det jo dokumentert at dei opphaldt seg her langs Sunnmørskysten i fleire månadar sist vinter. Det er nok difor at dei returnerar nettopp hit. Dei hadde nok ei god oppleving sist vinter, der dei fann tilstrekkelig med mat, og difor returnerer dei i år igjen. Dei er jo vanedyr og har dei først funne noko som fungerer, så repeterer dei det. Vi får berre håpe at desse fuglane kan holde seg i live og også kan returnere hit dei komande åra. Eg skulle så veldig gjerne ha sett og fått dokumentert korleis desse fuglane blir utfarga. Viser det seg også at fuglane returnerer i såpass stort omfang som det dei har gjort no, så kan det jo kanskje vere moglegheiter ein gong i framtida å instrumentere dei med ein lysloggar eller kanskje ein satelittsendar. Tenk å få data på korleis måsane vandrar. Både med tanke på å få dokumentert vandringsendringar frå år til år etter kvart som fuglane blir eldre, men også å avsløre viktige havområder for arten med tanke på vidare forvaltning av havområda våre. Det er så alt for mykje vi fortsatt ikkje kjenner til...

Vinteren 2021-2022 så langt...

Så lagt denne vinteren har eg sett minimum 9 grønlandsmåsar. Av desse så har dei fleste vore 2. vinter-fuglar eller eldre. Kun to har vore fjorårsungar (1K-2K). Den eine av desse to fjorårsungane dukka opp i Holmefjorden like ved Fosnavåg den 3. desember. Den 8. desember var han igjen på plass, no inne i Ura i sjølve Fosnavåg. Der lukkast det å få fange han inn. Etter merking har han holdt seg i området, og vart sist sett der 15. janaur. Måtte dette bli ein fugl som også vil returnere i åra som kjem. Og tenk om han kunne bli avlest på Grønland, der denne fuglen nok stammar frå... Det er no lov å håpe! 

Her er nokre bilde av grønlandsmåsen «J447C». Denne fuglen har draktteikningar og fargar som kan minne litt om ein 2. vinter-fugl. På langt hold kan nok ein slik fugl fort aldersbestemmast feil. Legg difor spesielt merke til smale og spisse handsvingfjører, ein skittenrosa nebbasis og heilmørkt auge. Alle desse karakterane vil vise at det dreier seg om nettopp ein juvenil/1. vinter fugl, og ikkje ein 2. vinter fugl. 

Grønlandsmåse 1K (juvenil/1. vinter) (J447C), Ura, Fosnavåg 8. desember 2021

Grønlandsmåse 1K (juvenil/1. vinter) (J447C), Ura, Fosnavåg 8. desember 2021

Grønlandsmåse 1K (juvenil/1. vinter) (J447C), Ura, Fosnavåg 8. desember 2021

Grønlandsmåse 1K (juvenil/1. vinter) (J447C), Ura, Fosnavåg 20. desember 2021

Grønlandsmåse 1K (juvenil/1. vinter) (J447C), Ura, Fosnavåg 20. desember 2021

Med denne ringmerkte fuglen frå Fosnavåg enda då totalen på merkte grønlandsmåsar i 2021 på heile 7(!) individ. Det skal bli enormt spennande å sjå kva data desse fuglane kan gi i åra som kjem. Og ikkje minst om dette berre er eit år utan om det vanlige, eller om eg faktisk kan få til lignande ringmerkingstal også seinare år. 

Så heilt til slutt vil eg kome med eit lita oppfording. Ser du ein grønlandsmåse så kan det gjerne vere eit poeng om mulig å få sett beina på fuglen. For kanskje er det nettopp ein ringmerkt fugl du har fått besøk av...